domingo, 15 de abril de 2012

chili,xili o picante o chile o ají del nahuatl


Los chiles(picantes, aji, etc) fueron llevados a Europa y a todo el mundo después de la llegada de los españoles a América. Asi encontramos Chiles en España, Filipinas, India, Africa, etc.

En este enlace encontrarás la historia del chile: en donde se dice como paso de un lugar a otro.
http://laconsentida.com.mx/espanol/historia-chile.html
http://bibliotecadigital.ilce.edu.mx/sites/fondo2000/vol2/20/htm/sec_13.html
Y en esta sección encontrarás como llamaban los aztecas a las diversas variedades de chile:

chile ancho m chilchilli
chile cascabel m chilayacatl
chile chipotle m, ají ahumado m chilpoctli
chile guajillo m chilzotl
chile güero m, chile chilcostle m, chile manzano m chilcoztli
chile habanero m cocochilli
chile m, ají m, picante m (capsicum annuum) chilli
chile morita m capolchilli
chile morrón m, pimiento morrón m, chile dulce m chiltomatl
chile mulato m chilhuactli
chile negro m tlilchilli
chile piquín m, ají en polvo m chiltecpin
chile poblano m tlalchilli
chile rojo m, ají de árbol m cuauhchilli
chile seco m, ají seco m chilhuacqui
chile verde m, chile jalapeño m chilchotl
chile-atole m, bebida tradicional mexicana con ají, agua y maíz. chilatolli
Tomado de: http://www.vocabulario.com.mx/nahuatl/diccionario_nahuatl_c2.htmlAqui hay un enlace de un diccionario, Español, nahuatl, inglés, lo incluyo porque aqui se define la legumbre chile:http://www.mexica.net/nahuatl/nahuawds.html

El nombre del país Chile viene del quechua.El chile que se come proviene del nahuatl. Lee el siguiente enlace:http://etimologias.dechile.net/?chile

la llorona Chabela Vargas arreglo musical de Jorge Reyes además un video de la llorona en nahuatl


jueves, 12 de abril de 2012

Chichen itza virtual

Si deseas dar un paseo por Chichen itza, da clic al enlace:

Chichen itza virtual

Disfruta el recorrido

miércoles, 11 de abril de 2012

Cuentos en náhuatl de Guerrero

 
Sen Tototl Ketoch niman on Pichon

El pájaro carpintero y el pichón



Nemechtlajtlajtowilis ikwento sen tototl ketoch.

Voy a contarles el cuento del pichón y el pájaro carpintero



In tototl ketoch sen tlatsotsonketl niman sanoyej kwelita yas kampa ilwipan para tlatsotsonas. Niman yejwa sanoyej pinawaya pampa on itlaken sanoyej teajman icolor.

El pájaro carpintero era un músico y acostumbraba ir a tocar a todas las fiestas. Pero le daba pena porque su ropa era de un color muy triste.



Yejwa ika se tonajli okijlij on tototl pichon:

Por eso le dijo un día al pichón:



—¿Tlenika xtinechtlanejtia on motlaken para nikonakis? pampa itlachalis notlaken sanoyej teajman niman nipinawa. Nipinawa pampa nejwa nochipa niaw nontlatsotsona kampa ilwimej. Se favor nimitstlajtlanilia. Xnechtlanejti para niktlalis aman tlayowa pampa yejwa on motlaken sanoyej kwakwaltsin.

—¿Por qué no me presta su traje para ponérmelo? El color del mío es muy triste y me da pena, porque yo siempre voy a tocar a las fiestas. Por favor, le suplico que me lo preste para ponérmelo esta noche, pues el es muy bonito.



Kemaj on pichon okijlij:

Entonces el pichón le contestó:



—Ka, xtimitstlanejtis pampa san yejwa in notlaken nikpiya.

—No, no se lo prestaré, porque es el único traje que tengo.



Niman on ketoch más kitlajtlaniaya, kiliyaya:

Pero el carpintero insistío, diciéndole:



—Xnechtlanejti san para in yowali.

—Préstemelo; es nada más por una noche.



Okijtoj on pichon:

El pichón contestó:



—Ka, xtimitstlanejtis pampa sanoyej nipinawas tla nikistinemis tetsotsoltik.

—No, no se lo daré, porque me dar vergüenza andar desnudo.



Okijtoj yejwa on tototl ketoch:

El pájaro carpintero dijo:



—Ma ka mitsamamana yejwa on. Nejwa timitstlanejtis notlaken para tiktlalis san aman in yowali.

—No se preocupe por eso. Yo le presto mi traje para que se lo ponga. Es solamente por esta noche.



Okijtoj on pichon:

El pichón dijo:



—Kwajli.

—Bueno.



Ijkon okitlanejtij itlaken on ketoch, niman on pichon okitlalij itlaken on tototl ketoch.

Así que, le prestó su traje al carpintero y él se puso el traje del carpintero.



Kemaj okijtoj on pichon:

Entonces el pichón dijo:



—¡Ah, ah! motlaken tlakaj xkwakwaltsin, niman tlakaj tetsayanki.

—¡Oh, oh! su traje está muy feo, y además está roto.



Niman on ketoch okijlij:

Pero el carpintero insistió, y le dijo:



—San aman in yowali nikneki niktekipanoltis motlaken, niman mostla nimitsmakas. Ya nia. Aman ya hora para nias kampa mijtotia pampa nejwa nienkargado. Nejwa niktsotsona yejwa on tambor.

—Solamente por esta noche quiero usar su traje y mañana se lo devuelvo. Ya me voy, porque es hora de irme al baile. Yo soy el encargado. Yo soy quien toca la caja.



Kemaj on ketoch oyaj, niman yejwa on pichon ompa omoka ipan on yowali.

Así que, el carpintero se fue y el pichón se quedó allí esa noche.



Ipan okse tonajli on pichon kichixtikatka ma walmokwepati on tototl ketoch. Okichix miyek tiempo niman on tototl ketoch xkeman owalmokwepato. Kemaj on pichon opew choka chikawak. Sanoyej apismikia niman xoweliya yawis kontejtemos itlakwal pampa on tlakentli yejwan okitlalij tetsayanki niman yejwa pinawas tla ijkon kitiliskej. Yejwa ika sa no ompa omoka. Xkanaj oyaj. Yejwa ochokak se yowali pampa on tototl ketoch xkeman okikwepilij yejwa on itlaken.

Al día siguiente el pichón estuvo esperando el regreso del pájaro carpintero. Esperó mucho tiempo, pero el carpintero no apareció. Entonces el pichón se puso a llorar a gritos, porque tenía hambre y no podía ir a buscar su comida, pues el traje que llevaba puesto estaba roto y le daba pena que lo vieran así. Por eso se quedó allí mismo y lloró toda la noche, porque el carpintero no regresó nunca con su traje.



Ijkon on pichon okitak ika xkeman kwajli tikintlanetis tlen mowaxka on yejwan xtikinmixmati.

Así fue como el pichón aprendió que nunca es bueno prestar cosas a las personas sin antes conocerlas bien.



Ijkon tlami in kwento.

Así es como termina este cuento.



Cuentos en náhuatl de Guerrero

Caricaturas de Neftalí